Praw się nie dostaje, prawa zdobywa się w walce. Śląska prapremiera Siłaczek w gliwickim kinie Amok Data dodania: 2018-12-11

"Siłaczki" powstały w dobrym momencie: właśnie świętujemy 100-lecie ustanowienia praw wyborczych kobiet. To pierwszy w historii polskiej kinematografii film opowiadający o sufrażystkach, które na przełomie XIX i XX wieku na ziemiach polskich walczyły o prawa dla pań. Autorami i producentami są Marta Dzido i Piotr Śliwowski, twórcy m.in. głośnego i nagradzanego dokumentu o bohaterkach rewolucji sierpnia 1980 r.  Gliwicka prapremiera dedykowana jest pamięci Ewy Strzelczyk, dyrektorki Miejskiego Ośrodka Kultury w Gliwicach, a później Teatru Muzycznego w Gliwicach, założycielki Fundacji Odbudowy Teatru Miejskiego. Ważnej postaci  gliwickiej kultury.  

"Siłaczki" opowiadają o naszych prababkach, dzięki którym mamy dziś prawo głosu. "Ludźmi jesteśmy i ludzkich praw żądamy!" - przekonywała Kazimiera Bujwidowa, orędowniczka zniesienia zakazu wstępu kobiet na uniwersytety. "Odważmy się być wolnymi!"- zachęcała Maria Dulębianka, pierwsza kandydatka na posła na sejm, w czasie kiedy kobiety nie miały jeszcze praw wyborczych. "Chcemy całego życia!"- krzyczała Zofia Nałkowska, żądając równości nie tylko pod względem politycznym, ale także obyczajowym. "Bez różnicy płci!" - postulowała Paulina Kuczalska, nazywana, nie bez powodu, papieżycą feminizmu.

Walczyły o prawa w kraju, którego nie było wówczas na mapie. Mówiono im: teraz nie pora na walkę o prawa kobiet. Ale one nie chciały niepodległej Polski bez wolnych Polek. Bojownice, patriotki, aktywistki, żołnierki, sufrażystki - to o nich opowiada fabularyzowany dokument.   

Alina Czyżewska: Poznając bohaterki, uzmysławiamy sobie, że mamy poprzedniczki, aktywne działaczki. Kobiety, które przyznały sobie inną rolę niż  przypisywało im wówczas społeczeństwo. Były silne i my, widzowie obu płci, tę siłę od nich pozyskujemy. To nie jest film wyłącznie dla kobiet, historia przez nie tworzona jest równoprawna z męską narracją, „Siłaczki” powinni więc oglądać wszyscy, niezależnie od płci.

Małgorzata Tkacz-Janik: W filmie mamy kilka nazwisk nakreślonych grubą kreską. Na pewno Maria Dulębianka. Gra ją Maria Seweryn, co nie pozostało bez znaczenia, gdy kręciłyśmy sceny zbiorowe. Marysia ma w sobie temperament łączący ludzi, wzmagający siostrzeństwo. Pomagało ono scenom, uwypuklając rzeczywistą radość grup kobiecych w historycznym i herstorycznym znaczeniu. 

Dulębianka była pierwszą kobietą w historii Polski, ubiegającą się w 1908 roku o mandat do sejmu galicyjskiego.  O tym, że nie została posłanką, zdecydowała nie płeć, a drobny prawny szczegół. Kandydowanie Dulębianki było rodzajem happeningu. Komitet wyborczy stanął jednak na wysokości zadania i przeprowadził prawdziwą kampanię. 

Z kolei dzięki Paulinie Kuczalskiej-Reinschmit widzimy, jak różne strategie obierały kobiety, gdy chciały wziąć udział w walce o niepodległość i nowe państwo. Kuczalska-Reinschmit była jedną z działaczek proponujących rozdzielenie kwestii narodowych od kobiecych. Mówi się nam dziś, i słowa te słyszały inne pokolenia, że wszyscy walczyli o Polskę. Mimo że jestem zwolenniczką nierozdzielania historii od herstorii, jeśli weźmiemy pod uwagę perspektywę kobiet, musiały wiedzieć,  jaka to będzie Polska. Z nimi czy bez?  Zszywanie kraju po odzyskaniu niepodległości było niezwykle trudnym zadaniem ze względu na wiele odrębności: społecznych, ekonomicznych, kulturowych, socjologicznych. Dlatego  kobiety chciały, bardzo świadomie, wziąć udział w ustrojowym dziele. Tamta ich perspektywa rzuca dziś zupełnie inne światło na historię. 

Wyrazistą postacią jest inna bohaterka "Siłaczek" - Kazimiera Bujwidowa. Z jej ust słyszymy w filmie taką kwestię: "Ludźmi jesteśmy! ludzkich praw żądamy". 

Małgorzata Tkacz-Janik: Kazimiera rysuje dzieje wejścia kobiet na uniwersytety. Była zrozpaczona emigracją Marii Skłodowskiej. Uniwersytet Jagielloński odmówił przyszłej noblistce przyjęcia w szeregi studentów, więc Maria spakowała  manatki i wyjechała do Paryża.  Jest w filmie mocna scena pożegnania przyjaciółek. Skłodowska nie chciała opuszczać kraju, Nobel mógł być dla Polski, tymczasem  zmuszono ją do wyjazdu i Bujwidowa, zrozpaczona sytuacją, zorganizowała coś, co dziś nazwalibyśmy akcją afirmatywną: namówiła inne kobiety do pisania listów. Ich adresatem były władze krakowskiej uczelni. 

Alina Czyżewska: Po wodzą Bujwidowej przygotowały happening. Mimo że nie miały praw, pisały podania do rektora w sprawie przyjęcia na studia. 

Małgorzata Tkacz-Janik: Bujwidowa wyszukała paragraf umożliwiający hospitowanie zajęć. W 1896 roku właśnie w tej sprawie wpłynęło do rektora UJ ponad pięćdziesiąt listów. I na uniwersytet przyjęto trzy kobiety.  

Alina Czyżewska: Mogły się jedynie przysłuchiwać wykładom. 

Małgorzata Tkacz-Janik: Musiały prosić każdego profesora z osobna o to, by w ogóle mogły na nie przychodzić. Nie miały prawa do zakończenia studiów, do dyplomu.  

Alina Czyżewska: Ale Bujwidowa i jej towarzyszki wsadziły stopę między drzwi, osiągnęły swoje. 

Małgorzata Tkacz-Janik: Od czasu krakowskiej akcji kwestie obecności kobiet na uniwersytetach przyspieszyły. Przybywało  tych dobrze wykształconych, które  niewątpliwie chciały też stanąć do walki o prawa wyborcze. Niestety, w niepodległej Polsce nie było to tak oczywiste. Nasi ojcowie - prawodawcy, konstruując prawa obywatelskie, początkowo nie ujęli w nich kobiet. 

Alina Czyżewska: Piły herbatkę i o czymś dyskutowały – tak wielu postrzega aktywistki sprzed wieku. Aresztowano je, więziono, kpiono z nich i poniżano. Moją bohaterkę, Narcyzę Żmichowską, przez kilka lat trzymano w areszcie domowym. Czymże byłaby Polska, gdyby nie te, które uczyły języka? To kobiety ryzykowały, kolportując ulotki, organizując tajne lekcje, angażując się w pomoc ubogim. A rozwody? Formalnie mogły to zrobić, ale odchodząc od męża, nie miały żadnych praw, nawet do dzieci. Dziś nazwalibyśmy je kobietami z jajami. Jeszcze rok temu nie znałam tych fantastycznych historii i jestem wdzięczna „Siłaczkom”, że mnie wciągnęły w wir nieprawdopodobnych wydarzeń. 

Małgorzata Tkacz-Janik: Alina poruszyła ważną kwestię  rozwodów. Kodeks Napoleona był dla kobiet okrutny. Zakładał ich wieczną niepełnoletniość, stałą potrzebę opieki: ojca, męża, brata, pełnomocnika czy rady rodziny. One nie miały  autonomii i wolności, mimo że, teoretycznie, przysługiwało im prawo do rozwodu. Jaki więc fortel stosowały? Nie wychodziły za mąż. Decydowały się na życie  samotne lub z inną kobietą. Historia takich związków stanowi bardzo bogaty rozdział historii polskich emancypantek. 

Małgorzata Tkacz- Janik: Konopnicka była starsza od Dulębianki prawie o 20 lat. Pisarka nie chciała angażować się w politykę, jak jej partnerka, jednak oczekiwało tego jej otoczenie. Konopnicka była postacią niezwykłą - z całej Europy spływały do niej adresy hołdownicze, tłumaczyła z sześciu języków, była osobistością znaną na salonach. Wolna i niezależna. Rozwiodła się i to ona pomagała finansowo mężowi. Urodziła ośmioro dzieci, czworo zostawiła przy mężu, a dwie córki zabrała w podróż po świecie, bo nie miała zamiaru rezygnować z europejskich wojaży. Orzeszkowa, widząc, jak ona się tuła, rozpoczęła działania promocyjne. 

Efekty były zaskakujące: aż 32 gminy zgłosiły propozycje domu dla Konopnickiej.  W 1903 roku obie Marie wybrały Żarnowiec, który po śmierci najstarszej córki Konopnickiej - Zofii Mickiewiczowej, został przekazany państwu jako dar dla narodu polskiego. Ich związek był bardzo głęboki - Dulębianka rzuciła dla Konopnickiej sztukę. Ale tak naprawdę jej wielką miłością była polityka. Wiedziała, że partnerka ma ogromny polityczny potencjał: Konopnicka właśnie opublikowała „Rotę”, była na patriotycznej fali, więc kobiety wykorzystały ją w walce. 

Przed śmiercią pisarka zostawiła wyraźną dyspozycję dzieciom, by zaopiekowano się Dulębianką. Tak się nie stało. Wyrzucono ją z Żarnowca. Maria wróciła do Lwowa. Kiedy w 1920 roku wybuchła wojna polsko-bolszewicka, znalazła się na pierwszej linii frontu. Tam zaraziła się tyfusem i zmarła. 

Małgorzata Tkacz-Janik: Wynikający z prawa uniemożliwiającego im działanie w pojedynkę. Projekt emancypacyjny pisano różnymi literami, wiemy na pewno, że te wszystkie kobiety z różnych porządków ideowych spotykały się, co uważam za coś wielkiego. Zjazdów ponadzaborowych, w których uczestniczyły ziemianki i  robotnice, było, między 1905 a 1917 rokiem, siedem. Świadome różnic klasowych, starały się je zniwelować, ale koncept przedstawiony marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu wypracowały wspólnie. Za to im chwała. 

Alina Czyżewska: Jako Narcyza otwieram film, ale jej historii w nim nie ma. Przekazuje przesłanie dla swoich następczyń, także współczesnych kobiet: "Uczcie się - jeśli możecie, umiejcie - jeśli potraficie i myślcie o tym, żebyście sobie same wystarczyły".   

Małgorzata Tkacz-Janik: Marto Dzido zdecydowała o takiej obsadzie dlatego, że  Alina jest bojowniczką. Widać to w jej roli,  w której z łatwością rozpoznamy ów  rewolucyjny gen przekazywany kolejnym pokoleniom. Alina/Narcyza w nieco szelmowski sposób zapowiada rewolucję. 

Alina Czyżewska: Przemawiam do wszystkich kobiet, które widzowie za chwilę  zobaczą na ekranie. Te, które w filmie grają, są współczesnymi siłaczkami - działaczkami, liderkami, aktywistkami. One doskonale wiedzą, co czuły ich poprzedniczki sprzed 50 i 100 lat. Czasy są inne, ale problemy pozostały.  Uświadomione współczesne kobiety grające u  Dzido w kostiumach z epoki  bardzo dobrze wiedzą, co się święci w sferze publicznej, jeśli chodzi o politykę wobec kobiet.   

Alina Czyżewska: To fabularyzowany dokument. W zasadzie nie ma materiałów archiwalnych, twórcy wykorzystali więc fabularyzowane inscenizacje z udziałem aktorek i wolontariuszek. W filmie znalazły się fragmenty autentycznych przemówień, tekstów i odezw pisanych przez bohaterki filmu. 

Małgorzata Tkacz-Janik: Marta uruchomiła wiele dotąd nieznanych tekstów. Kiedy rozmawiałam z nią podczas realizacji, powiedziała, że zazdrości kobietom sprzed stu lat, bo one jeszcze dokumentowały swoje historie. Jak Cecylia Walewska, autorka "Naszych bojownic". Tekst możemy przeczytać w sieci, a opowiada o bardzo wielu kobietach, tych ze świecznika, ale i robotnicach, służących, guwernantkach. Na Śląsku również mamy taki zapis, nieco późniejszy, równie pasjonujący. Mówię o   pamiątkowej księdze pracy społeczno-narodowej kobiet na przełomie XIX i XX wieku. Swoje życiorysy wysłały 94 kobiety. Powstał piękny opis ich dzieła, niestety, nieobecny w podręcznikach.   

Małgorzata Lichecka